නියාමනය කරන ලද හිඟ විකුණුම් සහ කොටස් ණයට ගැනීම සහ ණයට දීම මත නිතර ඇසෙන ප්‍රශ්න

කොටස් ණයට ගැනීම සහ ණයට දීම (SBL) යනු කුමක්ද?

කොටස් ණයට ගැනීම සහ ණයට දීම (Stock Borrowing and Lending - SBL) යනු ආයෝජකයින් අතර කොටස් ණයට ගැනීමට හෝ ණයට දීමට පහසුකම් සැලසීම සඳහා මධ්‍යම තැන්පතු පද්ධතිය (CDS) හරහා කොළඹ කොටස් හුවමාරුව (CSE) විසින් හඳුන්වා දෙන ලද යාන්ත්‍රණයකි. කොටස් ණයට ගැනීම සහ ණයට දීම යනු කලින් තීරණය කළ කාල සීමාවක් සහ පොලී අනුපාතයක් සඳහා කොටස් ණය දෙන්නන් ණය ගැතියන් සමඟ සම්බන්ධ කිරීමයි.

CDS මත SBL ගනුදෙනුවක් සිදු කිරීම සඳහා, ණය දෙන්නා සහ ණය ගැනුම්කරු ඔවුන්ගේ අදාළ CDS සහභාගිවන්නන්, එනම්, කොටස් තැරැව්කරුවන් හෝ භාරකාර බැංකු සමඟ SBL ගිවිසුම්වලට එළඹිය යුතුය.

නියාමනය කරන ලද හිඟ විකුණුම් (RSS) යනු කුමක්ද?

නියාමනය කරන ලද හිඟ විකුණුම් (Regulated Short Selling - RSS) යනු SBL ගිවිසුමක් මත පදනම්ව CSE හි වෙළඳ පද්ධතිය මත කොටස් ණය ගැණුම්කරුවෙකු (හිඟ විකුණුම්කරු) විසින් කොටස් විකිණීමයි. RSS ගනුදෙනුව සිදු කරනු ලබන්නේ හිඟ විකුණුම්කරු (කොටස් ණය ගැනුම්කරු) විසින් එම කොටස් බෙදා හැරීම සඳහා, එවැනි කොටස් අනාගත කාලයකදී, මූලික විකුණුම් මිලට වඩා අඩු මිලකට ඉහත කොටස් ණයට දෙන්නාට භාර දීම පිණිස ආපසු මිලදී ගැනීමේ අදහසින් ය.

CSE විසින් නියාමනය කරන ලද හිඟ විකුණුම් සඳහා අවසර දෙනු ලබන්නේ කුමන තත්වයන් යටතේද?

හිඟ විකුණුම්කරුවෙකුට විශේෂිත අවස්ථා දෙකක් යටතේ RSS ගනුදෙනුවක නිරත විය හැකිය. පළමුව කොටස් ණයට ගෙන හිඟ විකුණුම් ගනුදෙනුව ක්‍රියාත්මක කිරීමෙන් හෝ හිඟ විකුණුම් ගනුදෙනුව පළමුව ක්‍රියාත්මක කිරීමෙන් පසුව අවශ්‍ය කොටස් ප්‍රමාණය එම වෙළඳපල දිනයේ වෙළඳාම අවසන් වීමට පෙර SBL ගනුදෙනුවක් හරහා ණයට ගත් බව සහතික කර ගැනීම.

මෙම ක්‍රම දෙකෙන් එකක් යටතේ, ණය ගැනුම්කරු හිඟ විකුණුම් ඇණවුමට ඇතුළු වීමට පෙර සහභාගිවන්නා සමඟ SBL ගිවිසුමකට එළඹිය යුතුය.

RSS සහ SBL සඳහා සුදුසු සුරැකුම්පත් මොනවාද?

කොටස් ලැයිස්තුවක් CSE/CDS විසින් RSS සහ SBL යන දෙකටම "සුදුසුකම් සහිත සුරැකුම්පත්" ලෙස නියම කරනු ඇත. මූලික වශයෙන් ද්‍රවශීලතාවය මත පදනම් වූ නිර්ණායකයක් මත CSE/CDS විසින් සුදුසුකම් ලත් සුරැකුම්පත් ලැයිස්තුව තීරණය කරනු ලැබේ. මෙම සුදුසුකම් ලත් සුරැකුම්පත් සෑම මාස තුනකට වරක් (3) සමාලෝචනය කෙරෙන අතර යාවත්කාලීන කළ ලැයිස්තුව CSE/CDS වෙබ් අඩවිවල නිසි පරිදි ප්‍රකාශයට පත් කෙරේ. 

RSS වලට සහභාගී වීමෙන් ආයෝජකයින්ට ලැබෙන ප්‍රතිලාභ මොනවාද?

කොටස් ණය දෙන්නන්ට නුදුරු අනාගතයේ දී වෙළඳාම සඳහා භාවිතා නොකරනඔවුන්ගේ අක්‍රිය කළඹවලින් කොටසක් ණයට දිය හැකි අතර SBL කාල සීමාව තුළ ගාස්තු මත පදනම් වූ ආදායමක් උපයා ගත හැකිය.

කොටස් ණය ගැණුම්කරුවන්ට ණයට ගත් කොටස් හිඟ විකිණීමෙන් වෙළඳපොලේ විභව මිල චලනයන්ගෙන් ලාභ ලැබිය හැකිය. RSS සහ BSL සඳහා සුදුසුකම් ලබන යම් කොටසක මිල අනාගතයේ දී පහත වැටිය හැකි බව ආයෝජකයෙකු සිතන්නේ නම්, ඔහුට/ඇයට ණය දෙන්නෙකුගෙන් කොටස් ණයට ගෙන CSE හි හිඟ විකුණුම් ගනුදෙනුවක් සිදු කළ හැකිය. ණයට ගත් කොටස් වෙළඳපොලේ පවතින වෙළඳපල මිලට අලෙවි කළ හැක. එකඟ වූ දිනයේ දී ණය දෙන්නාට කොටස් ආපසු ලබා දීමට ණය ගැනුම්කරුට බැඳී සිටී . කොටසක මිල අඩු වුවහොත් (ඔහු/ඇය අපේක්ෂා කළ පරිදි), ණය ගැනුම්කරුට (හිඟ විකුණුම්කරුට) ලාභයක් ලබා ගත හැකිය. හිඟ විකුණුම් හරහා කොටස් වෙළඳපොලේ විකුණන ලද මිල සහ කොටස් මිලදී ගත් මිල අතර වෙනසින් කොටස් ණයට දීමේ ගාස්තුව අඩු කිරීම මගින් ඔහුගේ ලාභය, ගණනය   කල හැක.

RSS හේතුවෙන් කොටස් මිල පහත වැටීමක් සඳහා CSE විසින් අනුගමනය කරන ලද ක්‍රියාමාර්ග මොනවාද?

RSS සඳහා සුදුසුකම් ඇති කොටස් තෝරාගනු ලබන්නේ ද්‍රවශීලතා නිර්ණායකයක් මත පදනම්ව වන අතර එහිදී හිඟ විකුණුම් සඳහා සුදුසුකම් ලබන්නේ නිශ්චිත ලැයිස්තුගත සමාගම්වල කොටස් පමණි. තවද , දිවා කාලයේදී කොටසක මිල 10%කින් අවප්‍රමාණය වූ විට, සියලුම RSS ඇණවුම් 'Uptick Rule' එකකට එරෙහිව වලංගු වේ. Uptick රීතිය යටතේ, 10% මිල ක්ෂය වීමෙන් පසු පද්ධතියට ඇතුළු වන සියලුම RSS ඇණවුම් එම කොටසෙහි අවසන් වෙළඳාම් කළ මිලට වඩා අඩුම තරමින් එක් (01) ටික් ප්‍රමාණයකින් වැඩි විය යුතුය.

කොටස් මිල 20% කින් අවප්‍රමාණය වුවහොත්, අවසර ලත් සීමාව දක්වා මිල ඉහළ යන තෙක්, අදාළ ආරක්‍ෂාව සඳහා වන RSS තාවකාලිකව අත්හිටුවනු ලබන අමතර ආරක්‍ෂාවක් CSE විසින් ගෙන ඇත .

මෙම ක්‍රියාමාර්ගවල පරමාර්ථය වන්නේ RSS ගණුදෙණු වල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මිල ගණන් සීඝ්‍රයෙන් පහත වැටීමේ ත්වරණය අවම කිරීමයි. එවැනි පියවරයන් විශේෂයෙන් පහතට යන වෙළඳපල හැඟීම් වෙළඳපල ස්ථාවර කිරීමට හේතු වනු ඇත.

සාංගමික කාර්යයන්හි ප්‍රතිලාභ ගැන කුමක් කිව හැකිද, සාංගමික කාර්යයක ප්‍රතිලාභ ලබන්නේ කාටද? ණය ගැණුම්කරු හෝ ණය දෙන්නා?

ණය දෙන්නා දැනටමත් කොටස් ණය ගැණුම්කරුට ලබා දී  ඇති බැවින්, SBL කාල සීමාව තුළ ලැයිස්තුගත සමාගමේ  සාංගමික කාර්යයන් සඳහා ඔහු/ඇය සුදුසුකම් නොලබයි. ණය ගැණුම්කරු RSS ගනුදෙනුවක් ද සිදු කර තිබුණොත්, සාංගමික කාර්යයන් සඳහා සඳහා ඔහුද හිමිකම් නොලබයි. සාංගමික කාර්යයන්හි 'වාර්තාගත දින' කොටස් හිමි කොටස් හිමියා කවුරුන් වුව ද ලැයිස්තුගත සමාගමෙන් ආයතනික ප්‍රතිලාභයට හිමිකම් කියයි.

කෙසේ වෙතත්, CSE/CDS හි රීති වලට අනුව, ණය ගැනුම්කරු SBL කාල සීමාව තුළදී පැන නගින සියලුම සාංගමික කාර්යයනහි මූල්‍ය වටිනාකම ණය දෙන්නා වෙත ආපසු ලබා දිය යුතුය

කෙසේ වෙතත්, ලැයිස්තුගත සමාගම විසින් ණය ගැනුම්කරුට වෙළඳපොළ දින තුනක (3) දැනුම්දීමක් යටත්ව සාංගමික කාර්යයන් ඇති අවස්ථා වලදී ණය දෙන්නාට ණය ගැනුම්කරුගෙන් කොටස් ආපසු කැඳවීමට හැකියාව ඇත.

සමස්තයක් ලෙස ශ්‍රී ලංකාවේ ප්‍රාග්ධන වෙළෙඳපොළට ලැබෙන ප්‍රතිලාභය කුමක්ද?

හිග විකුණුම් වෙළඳපල කාර්යක්ෂමතාව සහ CSE හි වෙළඳපල සූක්ෂම ව්‍යුහය වැඩි දියුණු කරයි. මෙමගින් කොටස් මිල තීරණය කිරීමේදී හිග විකුණුම්කරුවන්ගේ සම්ප්‍රේක්ෂණයේ අන්තරගතවීම තුළින් CSE හි මිල නිශ්චය කිරීමේ  යාන්ත්‍රණය වැඩි දියුණු කරයි. එය අවසානයේ වෙළඳපලේ ද්‍රවශීලතාවය වැඩිදියුණු කිරීමට හේතු වේ. එසේම අධිතක්සේරු වී ඇති කොටස් මිල ගණන් සාධනීය ලෙස එහි මූලික වටිනාකමට සමීප කරවනු ඇත. එය මිල ගණන් ඉදිරිපත් කිරීමේ විහිදුම පටු කිරීමෙන් බලපෑම් පිරිවැය (Bid risk)  අවම වී වෙළෙඳපොළ ද්‍රවශීලතාව ඉහළ දමනු ඇත. හිඟ විකුණුම් හඳුන්වාදීම, මෙම පහසුකම දැනටමත් හඳුන්වා දී ඇති අනෙකුත් කලාපීය හුවමාරු සමඟින් කොළඹ කොටස් හුවමාරුව සම තත්ත්වයට පත්වීමට ද උපකාරී වනු ඇත.

ණය දෙන්නාට යම් අවදානමක් තිබේද?

CDS විසින් සිදු කරන ලද අවදානම් අවම කිරීමේ ක්‍රියාමාර්ග කිහිපයක් හරහා ණය දෙන්නාට ඇති අවදානම් බොහෝ දුරට අවම කර ඇත. මේ සම්බන්ධයෙන්, ණය ගැනුම්කරු එකඟ වූ පරිදි ආපසු ලබා දෙන දිනයෙදී ණය ගැතියා විසින් ණය දෙන්නාට කොටස් ආපසු ලබා ලැබෙන්නේද යන ප්‍රශ්නය මතු විය හැකිය. ඉහත සඳහන් කර ඇති පරිදි, SBLසහ RSS නීති වලට වලට යටත්ව කොටස් CSE හි ලැයිස්තුගත කර ඇත්තේ වඩාත්ම ද්‍රවශීල කොටස් වේ. එබැවින්, ණය දෙන්නාට එවැනි කොටස් ආපසු ලබා දීම සඳහා වෙළඳපොළෙන් කොටස් මිලදී ගැනීම ණය ගැනුම්කරුට අපහසු නොවිය යුතුය.

CSE විසින් SBL ගණුදෙණු සමීපව නිරීක්ෂණය කරන අතර ආපසු ලබා දෙන දිනයට පෙර ඔවුන්ගේ අදාළ සහභාගිවන්නන් (කොටස් තැරැව්කරුවන් සහ භාරකාර බැංකු) හරහා ණය ගැණුම්කරුවන්ට අවශ්‍ය දැන්වීම් නිකුත් කරනු ඇත.

ආපසු ලබා දෙන දිනයේ දී ණය ගැනුම්කරු විසින් කොටස් සහ/හෝ ණය දීමේ ගාස්තුව ණය දෙන්නාට ආපසු ලබා දීමට අපොහොසත් වූ අවස්ථාවක, CSE/CDS විසින් ණය දෙන්නාට වන්දියක් ආකාරයෙන් අධීක්ෂණ අගයක් ලැබෙන බව සහතික කරයි, එය ඊට වඩා වැඩිය. 'ආපසු ලබා දෙන දිනයේ කොටස්වල වෙළඳපල වටිනාකම ආවරණය කිරීමට ප්‍රමාණවත් වේ. මෙම වන්දි මුදල වත්මන් වෙළඳපල මිල, ණය දීමේ ගාස්තුව සහ දඩ ගාස්තුව මත පදනම්ව කොටස්වල වටිනාකම සමන්විත වන අතර, එවිට ණය දෙන්නාට ඊළඟ දිනයේ වෙළඳපලෙන් කොටස් ප්‍රමාණය මිලදී ගැනීමට ප්‍රමාණවත් අරමුදල් තිබේ.

මෙම කාර්යය සඳහා, CSE/CDS විසින් SBL ගනුදෙනු සඳහා අඛණ්ඩ පදනමක් මත පහසුව ප්‍රමාණවත් ඇපයක් පවත්වා ගැනීම සඳහා ණය ගැණුම්කරුවන්ගේ සහභාගිවන්නන්ගේ මැදිහත් වීම (කොටස් තැරැව්කරුවන් සහ භාරකාර බැංකු) අවශ්‍ය වේ. එවැනි ඇපකරයක් මුදල්, බැංකු ඇපකර හෝ ඇතැම් කොටස් වර්ග විය හැකිය. SBL ගනුදෙනු සහ කොටස් ආකාරයෙන් ලබා දී ඇති ඇපකරය වර්තමාන වෙළඳපල මිල මත පදනම්ව දෛනිකව අගය කරනු ලබන අතර, එය ඕනෑම දිනක පැහැර හැරීමේ වරදක් ඇති අවස්ථාවකදී භාවිතා කිරීමට CSE/CDS සමඟ ප්‍රමාණවත් ඇපයක් ලබා ගත හැකි බව සහතික කරයි.

තවද, ණය ගැනුම්කරු මෙම කාල සීමාව තුළ සියලුම සාංගමික ක්‍රියාකාරකම් ණය දෙන්නා වෙත ආපසු ලබා දීමට බැඳී සිටී. එය කඩවීමකදී, CSE/CDS හට ණය දෙන්නාට සාංගමික ප්‍රතිලාභ ගෙවීම සඳහා ණය ගැනුම්කරුගේ සහභාගිකයා විසින් සපයන ලද ඇපකරය භාවිතා කළ හැක.

සාංගමික ක්‍රියාවක් හෝ ලැයිස්තුගත සමාගම විසින් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද ඡන්දයකදී, ණය ගැනුම්කරුට පූර්ව දැනුම්දීමක් සහිතව SBL කාල සීමාව තුළ ණයට දුන් කොටස් ආපසු කැඳවීමේ වරප්‍රසාදයද ණය දෙන්නාට ඇත. මෙමගින් ණය දෙන්නාට ද අවදානම අවම කරවිය. මීට අමතරව, RSS සහ SBL ගනුදෙනු CSE/CDS හි නියාමනය කරන ලද සහභාගිවන්නන් හරහා සිදු කෙරේ. ඒවා කඩකිරීමේ දී යම් යම් බලාත්මක ක්‍රියාමාර්ගවලට යටත් වනු ඇත.

රේණුක විජයවර්ධන,
ප්‍රධාන නියාමන නිලධාරී,
කොළඹ කොටස් හුවමාරුව